İsrail, Ekonomik Kayıpları Karşısında Ne Kadar Dayanabilecek?

Ragad Azzam[*]

İşgal devleti İsrail 33 günden fazladır Gazze Şeridi’ne düzenlediği saldırılarına devam ediyor. Şimdiye kadar 365 kilometrekareyi geçmeyen ve metrekare başına 6 binden fazla insanın düştüğü bu alana 30 bin tondan fazla bombayla saldırdı ve 10 binden fazla kişi bu saldırılar sonucu hayatını kaybetti. İsrail, bu şekilde hem savaş suçu işlemekte hem de uluslararası hukuku ihlal etmektedir.[i] Tüm bunlar Gazzelilerin baskı, kısıtlama ve abluka altında geçirdiği 16 yıl ve gittikçe kötüleşen insani durum ve ekonomik koşullar üzerine meydana gelmiştir. 

İsrail’de olup bitenleri takip edenler bileceklerdir ki İsrail hükümeti paçasını henüz yargı düzenlemesinden kaynaklı protestolardan kurtarabilmiş değil ve bu protestoların neden olduğu kayıplar doğrudan ekonomisini etkilemekte[ii], yabancı yatırımcıların da güvenini sarsmaktadır. Tam bunların üzerine tuz biber niteliğinde 7 Ekim olayları patlak vermiş ve işgal devletinin kendi halkı ve dünyaya karşı çizdiği o yenilmez ve yıkılmaz devlet imajı sönmüştür. Nitekim askeri ve güvenlik gücü[iii], Siyonizm’in üzerine kurulduğu en önemli dayanaklardan olması yanı sıra genişlemesi, devamlılığı, sürdürülebilirliği ve Orta Doğu’daki stratejik varlığını koruması için de en temel önceliklerinden biridir. Bu nedenler İsrail’i savaş ekonomisine bağımlı kılmıştır. Ve silah sanayisinde kısa zamanda yüksek teknoloji alanında uluslararası rekabete girmesinin nedeni olmuştur

İşgal devleti kısa savaş doktrinini[iv] benimsemektedir. İbrani Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Sosyoloji Bölümü’nden Dr. Dan Horowitz bu doktrini saldırıda siyonizm yaklaşımı olarak tanımlamaktadır. Bu yöntemde siyonistler iki saldırı yaklaşımını benimsemektedirler: Hızlı bir şekilde davranarak güçlü bir etki bırakmaya odaklanmak, düşmanı zayıflatmak ve aniden saldırarak karşı tarafı şoka uğratmak. Böylece meydanda sonucu başından belli bir yenilgi meydana getirerek savaşı nispeten kısa sürede bitirmek hedeflenir. Ancak 7 Ekim’de Filistin direnişinin işgal kuvvetlerini ansızın yakalaması ve ani saldırısı işgal kuvvetlerinin mantalitesine aykırıydı çünkü İsrail, aslında girdiği tüm savaşlarda yedek kuvvetlerine güvenmektedir. Bu sebeple büyük bir savaşa geniş çaplı bir hazırlığı olmadan giremez. İsrail’in 1956, 1967, 1973 ve 1982 savaşlarında ve daha sonrasında Gazze’ye yönelik saldırılarında takip ettiği strateji de zaten tam olarak bundan oluşmaktaydı.

Gazze Savaşı: Genel Ekonomik Veriler

Yukarıda bahsedilenlere ek olarak silahlanma ve askeri harcamalara ayrılan bütçenin sınırlılıkları ve bu savaşın orduyu kara operasyonlarına girmeye mecbur bırakması da söz konusudur. Tabi bu da sonuç olarak hükümetin ödeneklerini arttırması ve bütçe açığına neden olması anlamına geliyor. 2022’de hükümetin askeri harcamalar için sunduğu bütçe ve Dünya Bankası’nın verilerine[v] hızlıca bir göz attığımızda hükümetin harcamalarının GSYH’nin (Gayri safi yurt içi hasıla) yaklaşık %4,51’i ve genel hükümet harcamalarının %12,17’si kadar olduğu, yani cari fiyatlarla 23 milyar dolara eşdeğer olduğu ortaya çıkıyor. Burada İsrail işgal devletinin dünyadaki silah ithalatındaki payının yaklaşık %1,9 olduğunu söylemekte fayda var.[vi] Bu ithalatın %79’u ABD, %20’si Almanya ve %0,2’si İtalya tarafından karşılanmaktadır.

Genel olarak ABD’nin İsrail’e alicenaplık yaparak askeri destek sunması, özelde de Demir Kubbe’nin geliştirilmesine rağmen bu füze savunma sisteminin oldukça yüksek maliyetine bir finansman bulma konusu işgal devletinin büyük bir problemi olarak kalmaya devam ediyor. İsrail, bir yandan Gazze’ye çeşit çeşit en yeni, en yıkıcı ve yakıcı füzelerle saldırırken diğer yandan yerleşimciler için bir güvenlik sahası oluşturmaya da çalışıyor. Yerleşimcileri Filistin direnişinin füzelerinden yeterince uzakta ve güvende olduklarına inandırmak için direniş füzelerinin ulaşabildiği bölgelere Demir Kubbe bataryaları yerleştirerek onlara tehlikeden uzak olduklarını hissettirmeye çalışıyor.

2023’e kadar ABD İsrail’e Demir Kubbe’nin bataryaları ve anti balistik füze alımı, üretimi, geliştirilmesi ve bakımı için yaklaşık 3 milyon dolar sundu.[vii] Colorado Üniversitesi Ulusal Güvenlik Girişimleri Merkezi Direktörü ve Havacılık ve Uzay Mühendisliği Profesörü tarafından yürütülen araştırmada[viii] Demir Kubbe füzelerinin maliyeti araştırıldı. İşgal devleti’nin elinde halihazırda çalışır halde 10’dan fazla Demir Kubbe bataryası bulunuyor. Bu bataryalardan yalnızca bir tanesi 60 mil karelik bir alanı savunma kapasitesine sahip ve her batarya 60-80 arası “Tamir” füzelerinden oluşuyor. Tamir füzelerinin her biri İsrail için yaklaşık 60 bin dolara mal oluyor. Radar, bölgeye yakın bir füzeyi tespit ettiğinde batarya Filistinli direnişçilerin ateşlediği sayıdan daha fazla füzeyle karşılık veriyor. Yani direnişçilerin fırlattığı ve toplam maliyeti yaklaşık 600 dolara mal olan bir füzenin düşürülmesi için Demir Kubbe’nin bir füzenin 100 katına mal olacak bir sürü füze atması gerekiyor. Ve bu maliyet bataryaların alım ve bakımlarının haricinde kalan maliyettir.

İşgal devleti savaşın ilk gününden itibaren ekonomisine de yansıdığı üzere korkunç kayıplar yaşamış durumda. JP Morgan Bankası[ix] İsrail ekonomisinde yıllık bazda 2023’ün son çeyreğinde savaşın tansiyonunun yükselmesiyle %11’lik bir daralma yaşanmasını beklediğini belirtmişti. Savaşın uzaması durumunda ilerleyen aylarda İsrail ekonomisini geçici bir durgunluğun beklediği de neredeyse kesin sonuçlardan.[x] Olaylar ardından İsrail Merkez Bankası[xi] da 2023 yılı ekonomik büyüme oranını %3’den %2.3’e indirmişti.

İsrail Hapoalim Bankası[xii] savaşın ilk günlerinde savaşın İsrail ekonomisine yansıyacak maliyetinin asgari yaklaşık 6.8 milyar dolar olduğunu belirtmişti. Bu da GSYH’nin yaklaşık %1.5’ine tekabül etmektedir.  2006 Lübnan savaşı İsrail’e 2.4 milyar dolara (GSYH’nın %1.3’ü), 2008 Gazze Savaşı yaklaşık 835 milyon dolara, 2014 savaşı ise yaklaşık 1.8 milyon dolara mal olmuştu. İsrail Ulusal Güvenlik Araştırma Enstitüsü tahminlerine[xiii] göre Dünya Bankası başkanı[xiv] Gazze savaşının küresel ekonomik bir şok meydana getireceğini ve enflasyonun düşürülmesinde merkez bankalarının işini zorlaştıracağı hususunda uyarılarda bulunmuştu. Uluslararası Para Fonu Başkanı[xv] Orta Doğu’daki çatışmaların genişlemesinden ve bu durumun dünya ekonomisini bir resesyona itmesinden dolayı endişe ettiklerini belirtmişti.

Savaşın Farklı Ekonomik Sektörlere Etkisi

Birincisi: İş Gücü

İsrail’in askeri altyapısı savaş patlak vermesi durumunda ordu saflarına katılmaya hazır eğitimli yedek güçlerin varlığına bağlıdır. Barış durumlarında da bu grubun amacı işgücü piyasasındaki insan gücü gereksinimlerindeki boşluğu doldurmak, mesleki ve kariyer bileşenlerin istihdam edilmesidir. Bloomberg’in raporuna[xvi] göre işgal hükümeti 360 bin yedek kuvveti, 150 bin kişilik düzenli askeri birliklerde görev almaya çağırmıştır. Bu yedek kuvvetler çalışanlar ve işçiler de dahil olmak üzere İsrail ekonomisinin %8’ni oluşturmaktadır. Görevlerini bıraktıkları için arkalarında aksayan işler ve farklı sektörlerde meydana gelen büyük kayıplar bırakmışlardır.

Bunun yanı sıra işi bırakan ve 2023’ün ikinci çeyreğinin bitmesiyle 4 binin Gazzeli işçilerden oluştuğu yaklaşık 164 bin Filistinli işçi de bu denklemin bir parçasıdır.[xvii] Bu durum İsrail ekonomisinin çeşitli sektörlerinde istihdam krizine yol açmıştır çünkü İsrail’de inşaat sektöründe çalışan 100 binden fazla işçi, ziraat sektöründeki yaklaşık 11 bin işçi ve sanayi sektöründeki yaklaşık 23 bin işçi Filistinliydi. Bundan dolayı, İsrail Ekonomi Bakanı son açıklamalarında Filistinli işçilerin yerlerini alması için 160 bin işçiyi dışarıdan temin edeceklerini açıkladı.[xviii]

İkincisi: Turizm

Turizm sektörü işgal devletinin ekonomisine katkı sağlayan sektörlerden biridir. Son yıllarda özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika ağırlıklı olmak üzere turizmin ekonomideki payı gelişme göstermiş, döviz girdisinin önemli kaynaklarından biri olmuştur. İsrail’in bu savaş sırasında güvenliğinin bozulması, direnişin ateşlediği füzelerin Ben Gurion Havaalanına ve işgal altındaki topraklara kadar ulaşması işgal devletinin turizm sektörüne ağır bir darbe vurmuştur. 

Yaşanan olaylar sonucunda İsrail’deki restoranlar kepenk indirmiş, sokaklar boşalmış, yüzlerce uçuş havayolları tarafından iptal edilmiştir.[xix] Ayrıca işgal devletindeki Ben Gurion haricindeki diğer havaalanlarına ileri tarihlerde yapılması planlanan uçuşlarda da geçen yılın aynı dönemine göre %187 oranında bir düşüş yaşanmıştır. Diğer bir açıdan Ulusal Acil Durum Yönetimi Kurumu’nun istatistiklerine[xx] göre 56 bin otel odasının 28 bini savaştan dolayı yer değiştiren yerleşimcilere kullanılmak üzere ayrılmıştır. Bu durum turizm sektörüne tam bu sıralarda kazanması gereken milyon dolarlara mal olmuş ve bu sebeple işgal hükümetinin hizmet sektöründen elde ettiği vergi gelirleri değerinin azalmasına neden olmuştur.

Üçüncüsü: Enerji

7 Ekim’den beri Aşdod şehrinden 25 km uzaklıkta bulunan ve İsrail’in ikinci en büyük deniz sahasını oluşturan Tamarveld[xxi] doğalgaz sahasındaki üretim askıya alındı. 280 milyar metreküp rezervi olduğu tahmin edilen saha, İsrail’in enerji ihtiyacının 70’ini karşılamaktadır. Reuters’in raporuna[xxii] göre Tamarveld sahası İsrail piyasasına geçtiğimiz yıl 8.7 milyar metreküp, Mısır ve Ürdün’e 1.57 milyar metreküp doğalgaz tedarik etmişti.

Tamerveld Sahası’ndaki doğal gaz üretiminin askıya alınması işgal devletinin gaz ihracatını %70 oranında azalttı ve tahmini zarar yaklaşık 201 milyon dolara ulaşacak. Bu durum İsrail’i daha masraflı yakıt kaynaklarına sığınmaya itmiştir. Bloomberg’in yayınladığı raporda[xxiii] Azerbeycan’dan İsrail’e bir milyon bermil petrol taşıyan bir petrol tankerinin kısa yolu takip ederek doğrudan Aşkelon Limanına varmak yerine Süveyş Kanalı üzerinden Basra Körfezi’ne ve oradan Eilat Limanına ulaşmayı tercih etmesi dikkat çekti. Nitekim bu adım İşgal devletinin aldığı güvenlik önlemleri kapsamında gerçekleşirken yine aynı önlemler petrol taşınmasını daha maliyetli kılıyor.  

Dördüncüsü: Yüksek Teknoloji Sektörü

Yüksek teknoloji sektörü[xxiv] İsrail’in GSYH’nın %18’ini, ihracatının ise yarısını oluşturarak İsrailli iş gücünün %10.4’ünü kapsıyor. Bu alandaki insan gücünün çoğunun savaşa katılmasıyla yüksek teknoloji sektörü üretimde ve yatırımda, bu alanda uzmanlaşmış insan gücü eksikliği yaşadığı için verimli çalışamamakta ve ciddi bir gerileme yaşamaktadır. Yüksek teknoloji sektörünün özellikle vasıflı ve deneyimli insan gücüne ihtiyaç duyması da bir alternatifinin bulunmasını güçleştirmektedir.

Yüksek teknoloji şirketlerinden bir grup, daha önce imzalanan yatırım anlaşmalarının feshedildiğini veyahut ertelendiğini belirtti.[xxv] Bu da bu kayıpların basit kayıplar olmadığını ve sonuçların şirketlerin yıl sonu istatistiklerinde daha net ortaya çıkacağını gösteriyor.

Teknoloji sektöründe çalışanların %15- 20 oranında Gazze Savaşı’nda yedek kuvvet olarak görevlendirildiği[xxvi] sıralarda bu sektördeki 500 şirketten oluşan bir örneklem üzerinde yapılan araştırma, bunların dörtte birinden fazlasının çalışan eksikliğinden zarara uğradığını gösterdi. Ayrıca, mevcut çalışanların da üzerlerindeki psikolojik baskı, okulların ve ana okullarının tatil edilmesi ve hayat dengesinin bozulması nedeniyle düşük performans göstermeleri, işe devam etmeyi ve verimli çalışma saatleri geçirmeyi zorlaştıran faktörler arasında. Bu anket, araştırma örneklemine katılan şirketlerin üçte ikisinin savaş koşulları nedeniyle teknik konularda ve işlerin ilerlemesi noktasında sorunlar yaşadığını gösterdi. Yanı sıra ihracat ve ithalat zorlukları, sektörde araştırma ve geliştirme projelerinde ilerleme katedilememesi de sektörü duraklatan etkilerden bazısı.

Beşincisi: Döviz ve Borsa

Olayların başlangıcından beri İsrail şekeli değer kaybetti. Bu sebeple İsrail Merkez Bankası şekelin değer kaybını düzeltmek için 30 milyar dolarlık döviz rezervini satışa çıkardı.[xxvii] ABD dolarının 26 Ekim’deki döviz kuru 4.1 şekele kadar düşmüştü ki şekel en son 2012’de dolar karşısında bu kadar değer kaybetmişti. Hükümetin parasal müdahalesinin etkisi kendisini son iki günde belli etmeye başlasa da hala şekelin değeri normal seviyesinden çok daha düşük. (Şekil 1) Ekim ayının başlangıcından kasım ayının üçüne kadar şekelin dolar karşısındaki dalgalanmasını göstermektedir.

Şekil 1: Şekelin dolar karşısındaki değeri (3 Ekim – 3 Kasım)

Kaynak: tradingeconomics.com

7 Ekim olaylarının etkileri bunlarla sınırlı kalmadı. İşgal devletinin yatırımları da yerel hisse senetlerinin ve tahvillerinin düşmesiyle etkilendi.[xxviii] Birçok şirket ve kurumun çalışmaları durdu, birçok yatırımcı yatırım için artık güvenli sayılmadığı için yatırımlarını İsrail pazarından geri çekti ve Tel Aviv Borsası savaşın ilk günlerinde %15 oranında bir düşüş yaşadı. (Şekil 2) Tel Aviv borsasının ana endeksindeki düşüşü göstermektedir.

Şekil 2: Tel Aviv borsasında piyasa değeri en yüksek 35 şirketin fiyatlarının endeksi (TA-35)

Kaynak: market.tase.co.il

Altıncı: Tüketim

Bloomberg’in raporuna[xxix] göre savaşın patlak vermesinden sonraki ilk günlerde özel tüketim yaklaşık üçte bir oranında azaldı. Aynı şekilde kredi kartı satın alımları da 2020’de Korona salgının zirveye ulaştığı günlere kıyasla çok daha azaldı. Bunlar haricinde bir de tedarik zincirlerinin bozulması, birçok fabrika ve tesiste üretimin aksaması ve ciddi iş gücü sıkıntısı meydana geldi. Bu sıkıntılar sonucunda çarşı ve pazarlarda fiyatların yükselmesine ek olarak enerji arzının azalması ve maliyetinin artması da tüketim mallarının arzında azalmaya ve fiyatlarında artışa neden oldu.

Yedinci: İnşaat Sektörü

İnşaat sektörü vergi gelirlerinin %6’sını karşılıyor ve işgal devletinin GSYH’nın %4’ünü oluşturuyor. Bu sektör de güvenliğin ve gerekli iş gücünün sağlanamaması nedeniyle birçok inşaat projesinin iptal edilmesi ile işlerin duraklaması sonucu büyük ölçüde etkilendi. Nitekim bu hal üretim ve vergi gelirlerinde kayıp tehlikesini meydana getirmektedir. Hal böyle olunca özellikle de işgal altındaki topraklara Filistin direnişinin füzelerinin ulaşması, birçok binanın yıkılması ve bu yıkımın ileri takvimde restore ve inşaatı gerektirmesi orta ve uzun vadede konut fiyatlarının yükselmesine neden olacaktır. İsrail Merkez İstatistik Bürosu tarafından yapılan ön araştırmada inşaat şirketlerinin %62’sinin geçici bir süre için kapandığı ya da kapanmaya yakın olduğu ortaya çıktı.[xxx]

Sekizinci: Tarım Sektörü

İşgal devletinin yerli üretimini geçtiğimiz yıl sabit rakamlarla 4.7 milyar dolar değerinde yükselten ziraat sektörü de olayların patlamasıyla bir yavaşlama ve kayıp yaşadı.[xxxi] Bu etki en bariz şekilde Gazze Şeridi sınırlarında verimli topraklarıyla bilinen, kümes hayvanları ve büyükbaş hayvan çiftlikleri bulunan yerleşim birimlerinde meydana geldi.[xxxii] Bu bölgeler işgal devletinin sebze üretiminin %75’ini, meyvelerin %20’sini, süt ürünlerinin ise %6.5’ini karşılamaktaydı. Bu sebeple İsrail, tüketim maddelerinde ciddi bir eksiklik yaşanmasından korktuğu için şu an bu bölgelerden üretilen malzemelerin bir alternatifini bulmak ve yerel pazarın ihtiyaçlarını ithal etmek zorunda kaldı. Bu da neticesinde işgal hükümetinin ekonomik maliyetini arttırmakta ve önceden karşılamadığı masrafların altına girmek zorunda bıraktı. Buna ek olarak işgal hükümeti Gazze Şeridi’nin çevresindeki yerleşim bölgelerindeki çiftlik sahiplerine ve bu bölgede yatırım yapan yatırımcılara projelerini zarara uğrattığı, işlerini kaybetmelerine neden olduğu ve olayların başından itibaren bu grubu gelirlerinden ettiği için tazminat ödemek zorunda kalacak.

Dokuzuncu: Kredi Notu

7 Ekim olayları ve sonrasında yaşanan belirsizlik ve güvenlik istikrarsızlığının hiç şüphesiz işgal devletinin değerlendirilmesine ve kredi notuna zarar vereceği nettir. Bu durum İsrail’in kredibilitesini düşürecek ve sonrasında hükümetin devlet borçlanma masraflarına da etki edecektir. Tüm bunların yanı sıra küresel anlamda da yatırımların en ideal merkezi olmaktan da çıkacaktır.

Gazze savaşının ikinci haftasında bazı yatırım şirketleri[xxxiii] işgal devletinin borç sınıflandırmasını azaltmaya ve gözetim ve kontrol şartı koymaya gitti. Bu adımlar İsrail’i uzun yıllar boyunca küresel kredi notunda yüksek seviyelerde gezinmesinin ardından düşüş yaşayacağı ve daha düşük seviyelere ineceğine işaret ediyor.

İsrail hükümeti durumu düzeltmeye çalışarak Korona salgını sırasında sundukları teşvikten daha fazlasını sunacakları sözünü verdi.[xxxiv] Aralık ayında ilk etapta 4.5 milyar şekel, yani 1.1 milyar dolar sunacağını, daha sonra ise bu miktarın üç katı kadar destek vermeye devam edeceğini açıkladı. Ancak yatırımcılar, proje sahipleri ve sermaye fonları destek programını eleştirerek ne duruma uygun ne de yeterli bir destek olduğunu belirttiler.

Sonuç

Filistin direnişinin 7 Ekim’de başlattığı saldırı nasıl ki işgal hükümetinin aklına gelmemişse bu saldırının etkileri ve ardından gelişecek olaylar da İsrail’in tahmin ettiği boyutun çok daha ötesinde olacak. İsrail’in Gazze saldırıları devam ettiği müddetçe de İsrail’in askeri maliyeti artış göstermeye devam edecek. Hükümet bütçesi üzerindeki baskı artarken ekonomi üzerindeki baskı da artacak ve bunlara ilaveten yasa düzenlemesi sonucu zaten sokaklara dökülmüş halkın ateşi de alevlenmeye devam edecektir. Reel ekonominin etkileri bu yılın son çeyreğinin bitmesiyle daha net anlaşılacak ve bu etkilerin tahmin edilenden çok daha büyük olduğu da ihtimaller dahilinde. Çatışmanın coğrafi uzantıları ve süresi de uzun vadede İsrail’in ekonomisine yansıyacak etkileri ortaya serecek. Peki işgal, uzun süren savaşlara alışkın olmamasına karşın tüm bu kayıplar karşısında direnebilecek mi yoksa gerçekten “seksen yıl laneti”** gerçekleşiyor mu?

* Dr. Ragad Azzam, Araştırmacı, Vizyon Siyasi Kalkınma Merkezi. Filistin ekonomisi ve ekonomik boykotun Filistin ekonomisi üzerindeki etkileri konusunda uzman.

DİPNOTLAR

[i] https://www.aljazeera.net/news/2023/10/20/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%81%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A%D8%A9-%D8%A5%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D9%83%D8%A8%D8%AA-%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%85-2

[ii] https://vision-pd.org/%d8%aa%d8%a3%d8%ab%d9%8a%d8%b1-%d8%ae%d8%b7%d8%a9-%d8%a7%d9%84%d8%a5%d8%b5%d9%84%d8%a7%d8%ad-%d8%a7%d9%84%d9%82%d8%b6%d8%a7%d8%a6%d9%8a-%d8%b9%d9%84%d9%89-%d8%a7%d9%82%d8%aa%d8%b5%d8%a7%d8%af-%d8%a7

[iii] https://vision-pd.org/%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%af%d9%88%d8%a7%d9%86-%d8%a7%d9%84%d8%a5%d8%b3%d8%b1%d8%a7%d8%a6%d9%8a%d9%84%d9%8a-%d8%b9%d9%84%d9%89-%d8%ba%d8%b2%d8%a9-%d8%a3%d9%8a%d8%af%d9%8a%d9%88%d9%84%d9%88%d8%ac%d9%8a/ – _edn6

[iv] http://www.jstor.org/stable/45305776

[v] https://databank.worldbank.org/reports.aspx?source=world-development-indicators

[vi] https://www.sipri.org/sites/default/files/2023-03/2303_at_fact_sheet_2022_v2.pdf

[vii] https://sgp.fas.org/crs/mideast/RL33222.pdf

[viii] https://theconversation.com/israels-iron-dome-air-defense-system-works-well-heres-how-hamas-got-around-it-215512

[ix] https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-10-29/jpmorgan-says-israel-s-economy-may-shrink-11-this-quarter

[x] https://www.cnbc.com/2023/10/19/israel-recession-likely-as-war-drags-on-economist-says

[xi] https://www.nytimes.com/2023/10/23/business/israel-central-bank-war-economy.html?searchResultPosition=5

[xii] https://www.timesofisrael.com/war-with-hamas-to-cost-israel-at-least-nis-27-billion-bank-hapoalim-projects/

[xiii] https://www.inss.org.il/publication/war-budget/

[xiv] https://www.aljazeera.net/ebusiness/2023/10/10/%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%86%D9%83-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D8%B9-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%A5%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84

[xv] https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-10-14/world-economy-latest-escalation-of-israel-hamas-war-threatens-global-recession

[xvi] https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2023-10-30/israel-hamas-war-s-economic-shock-turkey-rates-egypt-pound-egp-black-market

[xvii] https://www.pcbs.gov.ps/portals/_pcbs/PressRelease/Press_Ar_LFSQ022023A.pdf

[xviii] https://www.alhaya.ps/ar/Article/152533/%D8%A5%D9%84%D9%89-%D8%A3%D9%8A-%D8%AD%D8%AF-%D8%B3%D9%8A%D8%AA%D8%B3%D8%A8%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%AF%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%84%D9%8A-%D9%81%D9%8A-%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D8%25A

[xix] https://www.aljazeera.net/ebusiness/2023/10/25/%D8%A8%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%AE%D9%81%D8%A7%D8%B6-%D8%AD%D8%AC%D9%88%D8%B2%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%8A%D8%A9

[xx] https://english.mod.gov.il/Departments/Pages/NationalEmergencyManagementAuthority.aspx

[xxi]https://www.aljazeera.net/ebusiness/2023/10/9/%D8%A5%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84-%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%AA%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D8%A4%D9%82%D8%AA%D8%A7-%D9%85%D9%86-%D8%AD%D9%82%D9%84-%D8%BA%D8%A7%D8%B2

[xxii] https://www.reuters.com/article/israel-palestinians-natgas-exports/update-1-israel-lowers-gas-exports-with-tamar-field-shut-bdo-report-idUKL1N3C325K

[xxiii] https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-10-19/oil-tanker-sails-to-israeli-red-sea-port-to-avoid-conflict – xj4y7vzkg

[xxiv] https://innovationisrael.org.il/en/reportchapter/part-israeli-high-tech-2022-situation-report

[xxv] https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2023-10-30/israel-hamas-war-s-economic-shock-turkey-rates-egypt-pound-egp-black-market

[xxvi] https://www.timesofisrael.com/about-70-of-tech-firms-face-operating-difficulties-amid-reservists-call-up/

[xxvii]  https://www.timesofisrael.com/about-70-of-tech-firms-face-operating-difficulties-amid-reservists-call-up/

[xxviii] https://www.ft.com/content/deb2c2cb-7796-4310-9112-8ef3abab809a

[xxix] https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2023-10-30/israel-hamas-war-s-economic-shock-turkey-rates-egypt-pound-egp-black-market

[xxx] https://themedialine.org/mideast-daily-news/israeli-businesses-report-severe-revenue-losses-due-to-conflict-survey-shows/

[xxxi] https://www.cbs.gov.il/he/pages/default.aspx

[xxxii] https://www.aljazeera.net/ebusiness/2023/10/23/%D9%83%D9%8A%D9%81-%D8%A3%D9%88%D8%AC%D8%B9%D8%AA-%D8%B9%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A9-%D8%B7%D9%88%D9%81%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%82%D8%B5%D9%89-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF

[xxxiii] https://www.aljazeera.net/ebusiness/2023/10/25/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%BA%D8%B2%D8%A9-%D8%AA%D9%87%D9%88%D9%8A-%D8%A8%D8%A8%D9%88%D8%B1%D8%B5%D8%A9-%D8%AA%D9%84-%D8%A3%D8%A8%D9%8A%D8%A8-%D8%A5%D9%84%D9%89

[xxxiv] https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2023-10-30/israel-hamas-war-s-economic-shock-turkey-rates-egypt-pound-egp-black-market – xj4y7vzkg

** Ç/N: Seksen yıl laneti olarak adlandırılan durum Yahudilerin tarihten gelme endişelerinin bir ifadesidir. Tarih boyunca kurdukları hiçbir devlet seksen seneyi tamamlayamadığı için İsrail’in de seksen yılı tamamlamadan yıkılmasından endişe etmektedirler.